La guerra civil y el franquismo en la novela española actual

ENTREVISTA: Luces RICARDO GURRIARÁN Historiador

Con Inmunda escoria (Xerais), o historiador Ricardo Gurriarán (O Barco, 1953) completou analiticamente a súa investigación sobre a universidade galega que desembocou nas folgas de marzo de 1968. Antes comisario da exposición Do Gaudeamus Igitur ao Venceremos nós e coordinador de 1968 en Compostela. 16 testemuños, para Gurriarán o 68 supón a incorporación dos estudantes ao antifranquismo.

Pregunta. Como é a universida que sobrevive á Guerra Civil?

Resposta. A partir de 1939, a concepción da universidade pública é diferente. E para entender o 68 hai que ter en conta o marco que estabelecen os vencedores da Guerra Civil, con tres elementos susbtanciais: a creación dun sindicato único para controlar o estudantado; o acceso á docencia por méritos de guerra e a Ley de Ordenación Universitaria, de 1943, na que se visualiza o poder académico como elo do poder franquista.

P. Nese escenario, cando aperecen as primeiras protestas?

R. Os primeiros movementos teñen signo faccioso no curso 42-43. Un reitor de veleidades monárquicas juanistas, Ruiz del Castillo, é destituído pola Falange, que coloca a Lacambra. Durará até 1960, cando o substituirá Echeverri. Dáse unha marcaxe sobre o profesorado non franquista. Baltar ou Villanueva son encarcerados en 1948.

P. Tarda en manifestarse a esquerda?

R. Unha importante inflexión é a mobilización do ano 53, espontánea, contra o SEU. Foi a primeira vez que unha protesta universitaria transcendeu á cidadanía. Houbo expedientes e informes do SEU de calado político. Agromou o asociacionismo de Acción Católica e a presenza, dende 1949, do arcebispo Quiroga Palacios. Ramón Piñeiro foi outro pivote importante. Pero a disidencia organizada non comparece até os 60 cos cristiáns na órbita do Concilio Vaticano II.

P. Na historiografía española, a expulsión dos catedráticos Aranguren, García Calvo e Tierno Galván marcou a universidade. Reflectiuse aquí?

R. En Compostela ten eco. Coincide coa caída do SEU e coa elevación á categoría científica do Ministerio de Educación. Os sucesos abriron para o estudantado a posibilidade de autoorganizarse. Coñecéronse as expulsións e dúas ou tres ducias de alumnos intensificaron o activismo protopolítico para visualizar do terreo de xogo: a ditadura. Entre 1965 e 1968 a universidade galega incorpórase á loita antifranquista.

P. Plántase a semente do 68.

R. Efectivamente. Os estudantes decátanse de que a cultura é unha ferramenta de axitación moi importante e comezan a promover actos sobre Machado, sobre a mocidade actual, o concerto de Raimon cun grandísimo impacto en case un 25% da universidade, o cineclube, unha conferencia de Aranguren…

P. E cal foi o significado do 68 compostelán?

R. A permeabilidade do estudantado para crear conciencia antifranquista. Non só no ámbito estritamente académico ou político, senón tamén nas relacións familiares, entre xéneros, entre alumnos e profesores… Confórmase un novo escenario.

P. Ao 68 seguiuno unha represión intensa?

R. Son feitos obxectivábeis. O reitor Echeverri cae en xullo e o daquela gobernador civil Avendaño Porrúa, a quen non puíden entrevistar, comunicoume por terceiros que a súa destitución fora por convocar aos alumnos a unha reunión no Goberno Civil da Coruña a finais de marzo de 1968. Estamos na desfeita do franquismo e na aparición do conservadurismo político que tece Fraga coa súa rede política en Galicia, un franquismo residual. De feito, os cadros do SEU aparecen en segunda liña das Xuntas de Fraga.

P. Até o bipartito en 2005.

R. Hai unha tapadeira na Transición, tinxida de constitucionalismo daquela maneira porque AP votou como votou, que impide que as capas do 68 galego cheguen ao poder.

P. Houbo coincidencias entre Galicia e o 68 mundial?

R. Hai pinceladas: a música west coast, os cantautores americanos contra a guerra de Vietnam, os cantores portugueses ou Raimon. Un aspecto social de consumo da cultura para trasladar inquedanzas, significados. As loitas anticoloniais, o Che -houbo quen lle quixo facer unha misa en 1967. O marco é diferente, pero non esquezamos que o maio francés empezou pola reivindicación de que as nenas pasasen ás residencias.

P. As mobilizacions de marzo de 1968 excederon os muros da universidade?

R. Houbo permeabilidade da cidade de Santiago, souberon xogar coa prensa. Os cregos chegaron a poñerse á fronte das reivindicacións estudantís e tivo calado. E as Comisións Obreiras clandestinas apoiaron.

P. Non hai voces do lado da represión, alén de dous policías.

R. Tentei entrevistar a persoas clave e non foi posíbel: o gobernador civil; o secretario xeral da universidade; Frutos, fedatario das negociacións entre reitor e estudantes; o presidente de distrito do SEU, Ricardo Fernández Castro, ou o logo xornalista Martínez Couselo. Si entrevistei ao rector Garrido ou a estudantes que non estaban na folga.

P. Aínda non queren falar?

R. Ten que ver coa Transición non pechada ou coa Ley de Archivos que ampara a ditadura. A xente aínda non consolidou no seu maxín que estamos nunha democracia. E falo de xente representativa: as vías que percorrín para entrevistar polícías foron de impresión e non houbo forma.

P. Con todo, o traballo documental palía esas carencias.

R. Había unha base de panfletos, revistas como Nova Galicia ou boletíns na Fundación 10 de Marzo coas que estabelecín a cronoloxía. E logo, material das persoas entrevistadas. Os informes policiais e falanxistas tamén proceden da fundación, cando hai dez anos non había tanto rigor no cumprimento da lexislación e alguén fotocopiounos e depositounos alí… Pero non puíden entrar máis que nalgunha das actas do Ministerio de Educación.

P. Por que se tardou tanto en anular os expedientes abertos no 68?

R. Existiron reitores democráticos antes do actual e realmente non entendo porque ese capítulo non foi pechado ao seu debido tempo. O reitor Senen Barro supuxo un avance.

P. Inmunda escoria retrata unha universidade anacrónica.

R. A Universidade de Santiago era doméstica. Na República, con Cadarso, era a universidade periférica con máis produción científica incluídas mulleres. Logo de 1939, até o 60, o número de matriculados foi igual que o do período republicano.

P. Cando se reincorpora a universidade galega á contemporaneidade?

R. Hai que agardar á Transición, a nivel de infraestruturas e de práctica científica extensiva, facultades novas… Pero hai que dicir que no período de Echeverri houbo un incremento de facultades que non se daba dende 1922, cunha contraprestación: Franco, Doctor Honoris Causa.

P. Onde se materializa a herdanza do 68 galego?

R. Queda a nostalxia e nalgúns casos segue o compromiso asociativo, político, nas diferentes maneiras de canalizalo.

P. Pero derivou nunha maneira de pensar a política?

R. Do 68 a xente leva impresa a necesidade de cambio social e político e a conciencia de que cada un é un peón para ese obxectivo. O pesimismo posterior configurou mirar para outro lado, pero a xente segue comprometida co progreso. Son fabas contadas os conservadores.

P. O ex conselleiro de Pesca con Fraga, Enrique López Veiga.

R. Por exemplo, pero son fabas contadas.

P. Por que se demora a historia do franquismo en Galicia?

R. Incorporámomos tarde a todo. A historiografía centrouse na propiedade da terra e en estudos anteriores ao século XX. Agora están a abrirse liñas de investigación interesantes. Pesa moito ter que dar nomes e é moi difícil facer análise histórica sen nomes. Custa, porque hai fillos vivos e existen problemas, como pasou con Dionisio Pereira.

P. A hexemonía conservadora influíu?

R. Claro, a figura dun Fraga Iribarne. Pero agora estánse dando as condicións. Ediciós do Castro fixo un labor fundamental para dar a coñecer o que aconteceu, a xente comeza a se organizar. Pero o estudo do franquismo está por facer.